Θεόδωρος Ιππ. Μακρίδης.

ΕΡΙΘΑ
μια προβληματική ιέρεια.

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό

"Ιστορικά Θέματα"

τεύχος 93 - Μάρτιος 2010

με τον τίτλο

"Οι γαιοκτητικές σχέσεις στη Μυκηναϊκή περίοδο"

Ανάμεσα στις πινακίδες που αναφέρονται σε κτηματολογικές καταγραφές,
υπάρχουνδύο που ξεφεύγουν από το γενικότερο ύφος τους
στα σημεία που αναφέρονται στην περιβόητη στους κύκλους των
Μυκηνολόγων, e-ri-ta.
Το περιεχόμενό τους, και μια μικρή λεπτομέρεια που διέλαθε της προσοχής των ερευνητών, σε συνδυασμό με την καταγραφή σε κάποια άλλη
που προφανώς δεν της δόθηκε η πρέπουσα σημασία,
τους οδήγησε σε εσφαλμένα συμπεράσματα
σχετικά με το ρόλο των ko-to-no-o-ko, και την δομή της
Μυκηναϊκής κοινωνίας!

Στην πραγματικότητα, πρόκειται για μια ομάδα πέντε συνολικά πινακίδων των σειρών Eb και Ep, που με τις αποσπασματικές αναφορές τους μας επιτρέπουν να ανασυνθέσουμε – με κάθε επιφύλαξη – τα γεγονότα και τον ρόλο των εμπλεκομένων στο πρώτο καταγεγραμμένο κτηματολογικό σκάνδαλο της ιστορίας. Η υπόθεση έχει ως εξής. Κάπου κοντά στο ανάκτορο της Πύλου – δυο, τρία χιλιόμετρα προς βορρά, λένε οι ερευνητές – βρισκόταν ένα σημαντικό θρησκευτικό κέντρο που σύμφωνα με τις πινακίδες ονομαζόταν pa-ki-ja-na, πιθανότατα Σφαγιάνα(ι). Μια μικρογραφία του Αγίου όρους πρέπει να ήταν... Μόνο που εκεί δεν ίσχυε το άβατο για τις γυναίκες! Πιθανολογείται – οι πληροφορίες που αντλούμε από τα διασωθέντα κείμενα είναι ελάχιστες και αβέβαιες – ότι εκεί υπήρχαν ιερά αφιερωμένα στην λατρεία της po-ti-ni-ja (Πότνιας, Σεβάσμιας), της ma-na-sa, (Μνάσας(;) ενδεχομένως από το ρ. μνάομαι),της po-si-da-i-ja, (Ποσιδαίας, θηλυκής μορφής του Ποσειδώνα), του ti-ri-se-ro-e (Τρισήρωα)[1] κλπ. Ανάμεσα στους ιερείς και τις ιέρειες, που ήταν ταγμένοι στην υπηρεσία των θεοτήτων του λατρευτικού κέντρου, υπήρχε και κάποια που άκουγε στο όνομα e-ri-ta (Ερίθα).


ΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ.
Στα σπαράγματα της συναρμολογημένης φυλλόσχημης πινακίδας PY Eb 339 [+] 409 (εικ. 1+2) διαβάζουμε για κάποια ανώνυμη[2] ιέρεια από τις Σφαγιάνες που προφανώς κατέχει ένα αγρόκτημα δυναμικότητος σποράς (to-so-pe-mo) ίσο με *120 (ΣΙΤΟΣ) Τ 4 (4/10 της μεγάλης μονάδας). Από μια άλλη πινακίδα, την PY Ep 704 (εικ. 3) σειρά 3, η οποία πρέπει να ήταν ένας συγκεντρωτικός κτηματολογικός πίνακας, πληροφορούμαστε ότι στην ιέρεια Ερίθα είχε παραχωρηθεί με ενοίκιο (o-na-to) από τον Δήμο (pa-ro da-mo) ένα μικρό δημόσιο αγρόκτημα (ko-to-na ke-ke-me-na) δυναμικότητος σποράς (to-so pe-mo) σίτου (*120) ίσης με την προηγούμενη. Το ενδεχόμενο αυτές οι δύο καταγραφές να αναφέρονται στο ίδιο πρόσωπο, είναι κάτι περισσότερο από πιθανό. Και όλοι οι ερευνητές συμφωνούν σ’ αυτό. Το συγκεκριμένο αγρόκτημα δεν πρέπει να ήταν μεγαλύτερο από έναν μέτριο λαχανόκηπο, δυσανάλογα μικρό για μια ιέρεια![3] Αλλά στις μεθεπόμενες δύο σειρές (5 και 6) διαβάζουμε ότι κατέχει ακόμα ένα κτήμα δυναμικότητος σποράς σίτου (*120) 3 (τριών μεγάλων μονάδων) και Τ 9 (9/10 της μεγάλης μονάδας). Στο σημείο αυτό καταγράφεται μια διαφωνία, ασυνήθιστη για το κατά κανόνα αυστηρά διαχειριστικό ύφος των πινακίδων! Εκείνη ισχυρίζεται (e-u-ke-to-qe) ότι το κατέχει (e-ke) για λογαριασμό του (ή της) θεού με προνομιακή ατέλεια (e-to-ni-jo e-ke-e te-o), ενώ αυτοί από τον Δήμο λένε (da-mo-de-mi pa-si) ότι κάποια από τα δημόσια αγροκτήματα (ko-to-na-o ke-ke-me-na-o, προφανώς γενική επιμεριστική) τα κατέχει με ενοίκιο (o-na-to e-ke-e).
Στο σημείο αυτό κρίνεται απαραίτητη μία παρένθεση!
Σύμφωνα με την επικρατούσα ανάγνωση, η πρόταση μοιάζει ασύνταχτη, έστω και υπό το πρίσμα ενός απλού διαχειριστικού εγγράφου. «Ερίθα ιέρεια έχει, εύχετοί τε ετώνιον έχεεν θεώ, Δάμω δε μιν φασί, κτοινάων κεκειμενάων ονατόν έχεεν, τόσον σπερμόν *120 3, Τ 9». Το οποίο σημαίνει: «Η ιέρεια Ερίθα έχει, και ισχυρίζεται κατέχει με προνομιακή ατέλεια για λογαριασμό του θεού, ενώ αυτοί από τον Δήμο λένε, ότι εκ των δημοσίων[4] αγροκτημάτων με ενοίκιο κατέχει, (προφανώς εκτάσεις) δυναμικότητος σποράς...». Η γενική εντύπωση είναι ότι σε σχέση με τα συμφραζόμενα, κάτι λείπει. Και χωρίς να παραβλέπεται ο τηλεγραφικός χαρακτήρας των κειμένων, κάτι δεν πάει καλά με την σύνταξη – όχι του αρχαίου κειμένου, αλλά της μετάφρασης. Ειναι αδόκιμο στην νεοελληνική σύνταξη, μια λέξη ή έκφραση που απαντάται στο δευτερο σκέλος μιας σύνθετης πρότασης, να εννοείται στο πρώτο – κάτι τέτοιο βέβαια, δεν ισχύει για την αρχαιοελληνική (ενν. σύνταξη). Πολλές φορές διαβάζοντας αρχαία κείμενα – τα οποία εκ πρώτης όψεως μας φαίνονται ακατανόητα – καταφεύγουμε σ’ ένα απλό τέχνασμα: αλλάζουμε την σειρά των λέξεων, ακολουθώντας τους κανόνες της νεοελληνικής σύνταξης, και με μιας – ω του θαύματος! – όλα φωτίζονται κι αποκτούν νόημα. Ας ξαναδιαβάσουμε λοιπόν το κείμενο συντεταγμένο σαν να επρόκειτο για νέα ελληνικά, δίνοντας ταυτοχρόνως μια άλλη ηχητική αξία στην λέξη pa-si: «Ερίθα ιέρεια έχει τόσον σπερμόν *120 (ΣΙΤΟΣ) 3, Τ 9 κτοινάων κεκειμενάων, εύχετοί τε έχεεν θεώ ετωνίοις, Δάμω δε μιν (ενν. εύχοντοι), πάσι ονατοίς έχεεν (ενν. κτοινάων κεκειμενάων).», δηλαδή: «Η ιέρεια Ερίθα κατέχει (τόση έκταση) δημοσίων κτημάτων, και ισχυρίζεται ότι τα κατέχει για λογαριασμό του θεού χωρίς ενοίκιο, αυτοί δε από τον Δήμο (ισχυρίζονται) ότι όλα (τα δημόσια κτήματα) που κατέχει είναι με ενοίκιο». Η ανάγνωση αυτή – χωρίς αυτό να σημαίνει τίποτα – ηχεί καλύτερα στ’ αυτιά μου, αλλά ταυτόχρονα, μου δίνει την εντύπωση ότι κάποιος προσπαθεί, κατά το κοινώς λεγόμενο, να κουκουλώσει κάτι! Αλλά τι...;
Η καταχωρημένη στο έγγραφο άποψη του Δήμου, αφορά ολόκληρη την κτηματική περιουσία της ιέρειας, προς αποφυγήν παρεξηγήσεων, γιατί κατά τα φαινόμενα δεν είχε το εθιμικό δικαίωμα (πρέπει να έχουμε διαρκώς στο μυαλό μας, ότι εκείνη την εποχή – τουλάχιστον στους Μυκηναίους – δεν υπήρχε γραπτό δίκαιο) να εκχωρεί γαίες με προνομιακή ατέλεια, χωρίς ενοίκιο (e-to-ni-jo). Η άποψη αυτή στηρίζεται στο ότι η συγκεκριμένη λέξη εμφανίζεται άλλες δυο φορές στους κτηματολογικούς καταλόγους, προκειμένου για τα δημόσια κτήματα κάποιου a-pi-me-de (Αμφιμήδη), τα οποία δεν καταχωρούνται ως παραχωρημένα από τον Δήμο (pa-ro da-mo),[5] αλλά ενδεχομένως από κάποιον άλλο μη κατονομαζόμενο φορέα, πιθανώς από τον Άνακτα. (PY Eb 473. 1, Ep 539. 14[6] Εικ. 6). Αν έτσι έχουν τα πράγματα, τότε η οσμή του σκανδάλου γίνεται πολύ έντονη!
Όμως ας πάρουμε τα πράγματα με την σειρά.
Μια πρόχειρη καταγραφή (;) του παραπάνω διαφιλονικούμενου κτήματος απαντάμε και στην φυλλόσχημη πινακίδα PY Eb 297 (Εικ. 4). Στην πρώτη σειρά καταγράφονται κατά λέξη οι ισχυρισμοί της ιέρειας.[7] Στο υπόλοιπο όμως κείμενο παρατηρούμε τρεις «ανωμαλίες». Πρώτον: η αντίρρηση για το καθεστώς κατοχής δεν εκφράζεται από τον da-mo, όπως στην PY Ep 704, αλλά από τους ko-to-no-o-ko (κτοινούχους, γαιοκτήμονες), δεύτερο: η προσδιοριστική του καθεστώτος κατοχής λέξη, o-na-ta, τίθεται στην ονομαστική πληθυντικού, και τρίτο: η δυναμικότητα σποράς του κτήματος (*120 3, Τ 9, V 3, δηλαδή 3 μεγάλες μονάδες, 9/10 και 3/60 της μεγάλης μονάδας) εμφανίζεται ελαφρώς μεγαλύτερη εκείνης της πινακίδας PY Ep 704![8] Κατά τους ερευνητές, το πρώτο εξηγείται αν υποθέσουμε ότι ο δήμος διοικούνταν από ένα συμβούλιο κτοινούχων – μια πρώιμη δημοκρατική παραχώρηση η οποία ακούγεται πολύ ευχάριστα στα αυτιά μας – και το τρίτο, από το γεγονός ότι οι πινακίδες της σειράς Eb είναι πρόχειρες καταγραφές των εντεταλμένων υπαλλήλων (εκτιμητών) επί τόπου, σύμφωνα με τις δηλώσεις των κατόχων, ενώ οι αντίστοιχες της σειράς Ep, είναι οι οριστικές συγκεντρωτικές κτηματολογικές καταστάσεις. Όσο για την δεύτερη «ανωμαλία», η εξήγηση που δίνεται είναι το ότι, όπως πολύ ορθά επισημαίνεται, η συγκεκριμένη ιέρεια φέρεται ως κάτοχος ενός ακόμα κτήματος.[9] Όμως υπάρχει ένα κενό!

ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΗ ΜΙΑΣ ΚΑΘΟΡΙΣΤΙΚΗΣ
ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΑΣ
Ως τοπογράφος... εν αποστρατεία, μου είναι αδιανόητο μια προεκτίμηση, όπως αυτη της πινακίδας PY Eb 297, να είναι τόσο σχολαστικά ακριβής, ενώ το νούμερο της οριστικής καταγραφής στην πιν. Ep 704, να εμφανίζεται στρογγυλεμένο! Κάτι άλλο πρέπει να συμβαίνει. Η εφαρμογή της θεωρίας των «άγνωστων πηγών»[10] στην συγκεκριμένη περίπτωση δεν με ικανοποιεί! Η διαφορά είναι πολύ μικρή ώστε να πρόκειται για κάποιο ανεξάρτητο κτήμα που να παραχωρήθηκε από τον Δήμο σε μια τόσο σημαντική κατά τα φαινόμενα ιέρεια, και που η αντίστοιχη πινακίδα της σειράς Eb καταστράφηκε. Πριν ωστόσο μπούμε σε βαθύτερα νερά, είναι σκόπιμο να κατανοήσουμε την φιλοσοφία του τρόπου μέτρησης των επιφανειών που χρησιμοποιούσαν οι Μυκηναίοι, και με βάση τα συμπεράσματα που θα προκύψουν, να ερμηνεύσουμε τις παραπάνω καταγραφές. Η γη αυτή καθαυτή προφανώς δεν αποτελούσε ανεξάρτητη αξία. Κατά συνέπεια η έκτασή της ήταν ήσσονος σημασίας, και το γεγονός αυτό οδήγησε τους Μυκηναίους στο να υιοθετήσουν μια ανορθόδοξη μονάδα μέτρησης η οποία ήταν συνάρτηση της έκτασης και της αποδοτικότητάς της.[11] Ως σταθερό μέτρο, ανεξάρτητα από το είδος της καλλιέργειας, χρησιμοποιήθηκε ο σπόρος του σίτου. Η έκφραση to-so pe-mo ακολουθούμενη από το ιδεόγραμμα *120 (ΣΙΤΟΣ), που απαντάται, σε διάφορες παραλλαγές στους κτηματολογικούς καταλόγους της Πύλου, σημαίνει ότι το καταγεγραμμένο κτήμα είχε δυναμικότητα παραγωγής που αντιστοιχεί σε συγκεκριμένη ποσότητα σπόρων σίτου. Ως προς το μέγεθος που αντιπροσώπευε αυτή η ποσότητα, μόνο εικασίες μπορεί να γίνουν, και οι απόψεις διίστανται.[12] Τα μόνα ασφαλή συμπεράσματα που μπορούν να εξαχθούν είναι δύο: ότι το ίδιο μέγεθος δεν αντιπροσωπεύει κατ’ ανάγκη ίσα σε έκταση κτήματα, και – το πιο κρίσιμο, αλλά και αυτονόητο – η δυναμικότητα παραγωγής των κτημάτων πρέπει να ήταν εκ των προτέρων γνωστή, τουλάχιστον τόσο στους κατόχους τους, βάσει των δηλώσεων των οποίων συντάχθηκαν οι πινακίδες της σειράς Eb, όσο και στην δημοτική γραφειοκρατία, δεδομένου ότι επρόκειτο για μια κατά τακτά χρονικά διαστήματα επαναλαμβανόμενη διαδικασία. Είναι απίθανο η δήλωση αυτή να μεταβληθεί εξαιτίας της διαφορετικής εκτίμησης ενός γραφειοκράτη! Κατά κανόνα οι τιμές των πιν. Eb, που ακολουθούν την ένδειξη to-so pe-mo, συμπίπτουν με τις αντίστοιχες των πιν. Ep. Η διαπίστωση αυτή μοιάζει να επιβεβαιώνεται και από τις καταγραφές των άλλων πινακίδων της σειράς, αλλά και από τις υπόλοιπες της ίδιας: Οι ki-ri-te-wi-ja (Χριστείαι;) έχουν στην κατοχή τους δημόσια κτήματα δυναμικότητος σποράς *120 1, Τ 9. Η ίδια αναγραφή απαντάται αυτούσια και στην πιν. Eb 321 + 327. Στην πιν. Eb 416 που αναφέρεται σε κάποια u-wa-mi-ja (Υαμία;), αν και η ποσότητα V είναι αβέβαιης ανάγνωσης, μπορεί να υποστηριχτεί με βεβαιότητα ότι είναι η ίδια με την καταγραφή *120 Τ 2, V 5, της πιν. Ep 704. 2. Όσο για τους άλλους δύο του καταλόγου – πρόκειται για τον o-pe-to-re-u, και την ka-pa-ti-ja – η σχετική πινακίδα της σειράς Eb που αφορά τον πρώτο δεν έχει διασωθεί, ενώ στην πιν. Eb 338, που αφορά την δεύτερη, το σημείο που αναφέρεται στην δυναμικότητα σποράς του κτήματος είναι μερικώς κατεστραμμένο με αποτέλεσμα να διαβάζεται μόνο ο αριθμός 4, ο οποίος κατά διαβολική σύμπτωση είναι επίσης ο μόνος που διασώζεται και στην πιν. Ep 704 (σειρά 8)!
Το ερώτημα είναι, γιατί να μην συμβαίνει το ίδιο και με την Ερίθα; Πριν αποπειραθούμε μια οποιαδήποτε απάντηση, κρίνεται σκόπιμο να αποτολμήσουμε μια αναπαράσταση αυτής της έριδας, που κατά τα φαινόμενα δεν ήταν μια απλή διένεξη με τους γραφειοκράτες του Δήμου που προέκυψε έτσι ξαφνικά και άνευ λόγου. Ας επανέλθουμε λοιπόν στην πιν. Eb 297, η οποία μας πληροφορεί ότι αντίθετα από την ιέρεια, οι κτοινούχοι ισχυρίζονται (αυτή είναι η έννοια της παράθεσης του αντιθετικού συνδέσμου de) ότι είναι κάτοχος επ’ ενοικίω δημοσίων κτημάτων δυναμικότητος σποράς *120 3, Τ 9, V 3. Την επικρατούσα ερμηνεία την έχουμε ήδη αναφέρει. Υπάρχει ωστόσο ένα ακόμα ενδεχόμενο που πρέπει να εξεταστεί: η διαφορά δυναμικότητος σποράς των V 3, ίσως να οφείλεται σε κάποια ανακριβή πληροφορία. Το να είναι πη-γή της η ίδια η ιέρεια, πρέπει να το αποκλείσουμε μιας εξ’ αρχής. Άρα το κείμενο δεν καταγράφηκε καθ’ υπαγόρευση της ίδιας. Ο εντεταλμένος υπάλληλος, που κατά τα φαινόμενα το κατέγραψε καθ’ υπαγόρευση,[13] πρέπει και αυτός να αποκλειστεί. Απομένουν μόνο οι αναφερόμενοι στο έγγραφο ko-to-no-o-ko. Γεννιέται όμως το εύλογο ερώτημα: αν ήταν μέλη του «Δημοτικού συμβουλίου», όπως πιθανολογείται, δεν θα έπρεπε να είναι σε θέση να γνωρίζουν ότι τα κτήματα της Ερίθας είναι μικρότερα κατά V 3 της μεγάλης μονάδας; Κι ακόμα, δεν θα γνώριζαν εκ των προτέρων το καθεστώς κατοχής, εφόσον αυτοί ήταν οι καθ’ ύλην αρμόδιοι για μια τέτοια απόφαση; Εκ των πραγμάτων αγόμαστε στο συμπέρασμα, ότι το πιθανότερο είναι να συνέβη κάτι άλλο: ότι βρισκόμαστε μπροστά σε μια καταγγελία των γαιοκτημόνων της περιοχής, και όχι σε μια πρόχειρη καταγραφή με σκοπό την σύνταξη του οριστι-κού κτηματολογικού καταλόγου. Για την αιτία που προκάλεσε αυτό το γεγονός, δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε τίποτα. Θα μπορούσε ενδεχομένως να αναζητηθεί στον αλαζονικό και κακότροπο χαρακτήρα της ιέρειας, ή σε κάποια παράλογη διεκδίκηση από μέρους της που προκάλεσε την αντίδραση των «λαϊκών», με αποτέλεσμα την «δημόσια καταγγελία του σκανδάλου», όπως θα λέγαμε σήμερα, προς την κεντρική διοίκηση. Ας μην ξεχνάμε ότι οι εποχές ήταν δύσκολες, και οι ko-to-no-o-ko πρέπει να είχαν γονατίσει από την έκτακτη φορολόγηση. Το να υπάρχει ανάμεσά τους κάποιος που κατέχει παράνομα e-to-ni-jo ke-ke-me-na ko-to-na, και μάλιστα μέλος του ιερατείου, ήταν μια κατάσταση που δεν μπορούσαν να την ανεχθούν άλλο![14] Έκαναν όμως ένα οφθαλμοφανές λάθος, το οποίο διορθώθηκε εκ των υστέρων, σε επίπεδο Δήμου ή κεντρικής διοίκησης. Συνυπολόγισαν στην ατομική περιουσία της και το παραχωρημένο από τον Δήμο προς στον δούλο της te-te-re-u[15] δημόσιο αγροτεμάχιο δυναμικότητος σποράς V 3! Κατά την άποψή μου, έτσι εξηγείται καλύτερα και η λέξη o-na-ta που επισημάνθηκε παραπάνω.

Η ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗ ΜΙΑΣ ΕΙΔΥΛΛΙΑΚΗΣ
ΕΙΚΟΝΑΣ.
Στην πιν. PY Eb 1176 (Εικ. 5) που δυστυχώς σώζεται αποσπασματικά, διαβάζουμε ότι: Ο te-te-re-u δούλος της ιέρειας της Σφαγιάνας και κάτοχος επ’ ενοικίω δημοσίου κτήματος από τον Δήμο συνολικής [[16]. Εδώ το κείμενο διακόπτεται λόγω της απώλειας του υπολοίπου τμήματος της πινακίδας. Την έκφραση αυτή, i-je-re-ja pa-ki-ja-na την συναντήσαμε και πάλι στο σπάραγμα PY Eb 339 [+] 409, και δεχτήκαμε την υπόθεση ότι κάτω από αυτό τον τίτλο κρύβεται η Ερίθα. Δεν βλέπω τον λόγο, γιατί δεν πρέπει να κάνουμε το ίδιο και τώρα! Ωστόσο παραμένει ακόμα σκοτεινό το μέγεθος του κτήματος. Ευτυχώς, ο αντίστοιχος συγκεντρωτικός κτηματολογικός πίνακας έχει διασωθεί. Πρόκειται για την πιν. PY Ep 539 (Εικ. 6), που στην 8η σειρά διαβάζουμε ότι: te-te-re-u δούλος της ιέρειας είναι κάτοχος επ’ ενοικίω δημοσίου κτήματος, από τον Δήμο δυναμικότητος σποράς *120 V 3. Κατά διαβολική σύμπτωση, ίσο σε έκταση με το πλεονάζον της πινακίδας PY Eb 297, που κατά λάθος αποδόθηκε στην «κυρά του». Το γεγονός ότι ένας δούλος εμφανίζεται ως κάτοχος γης, δεν πρέπει να μας ξενίζει! Άλλωστε δεν είναι ο μοναδικός που αναφέρεται από τις πινακίδες. Κι ίσως η μνεία από τον Όμηρο της ιδιωτικής περιουσίας του Εύμαιου[17], να είναι μια μακρινή ανάμνηση από την εποχή της ύστερης χαλκοκρατίας.
Ύστερα από όσα εκτέθηκαν στις παραπάνω γραμμές ενδεχομένως θα πρέπει να αναθεωρηθούν ορισμένες απόψεις σχετικά με την δομή της μυκηναϊκής κοινωνίας, και συγκεκριμένα αυτές που αφορούν τον ρόλο των ko-to-no-o-ko στην λειτουργία του Δήμου,[18] οι οποίες βασίστηκαν αποκλειστικά στην ερμηνεία της πιν. Eb 297. Από την ανάγνωση των καταγραφών στις πινακίδες PY Eb 369, 747 & 846, στις οποίες επαναλαμβάνεται στερεότυπα η φράση: pa-ro da-mo ko-to-no-o-ko, και σε συνδυασμό με την αντίστοιχη έκφραση της πιν. PY Eo 247. 2: pa-ro a3-ti-jo-qe ko-to-no-o-ko, συνάγεται το ασφαλές συμπέρασμα, ότι ο Δήμος ως «νομικό πρόσωπο» ήταν ιδιοκτήτης γαιών (όπως και ο a3-ti-jo-qo) τις οποίες παραχωρούσε με ενοίκιο για εκμετάλλευσή σε ιδιώτες που δεν ανήκαν μόνο στην τάξη των ko-to-no-o-ko.[19] Για να επανέλθουμε λοιπόν στο θέμα μας, από πουθενά δεν προκύπτει η σχέση τους με τον Δήμο, αντίθετα μάλιστα, αν οι συγκεκριμένοι ήταν ενεργά μέλη της διοίκησής του, όπως υποστηρίζεται, είναι προφανές ότι θα γνώριζαν για την παραχώρηση του αγροκτήματος στον te-te-re-u, και δεν θα το χρέωναν εσφαλμένα στην Ερίθα.
Ανακεφαλαιώνοντας: το σπάραγμα Eb 339 [+] 409 (Εικ 1), του οποίου το κείμενο μπορεί να αποκατασταθεί ως εξής: «i-je-re-ja pa-ki-ja-na e-ke[-qe o-na-to ke-ke-me-na] ko-to-na pa-ro da-mo [to-so-de ]pe-mo *120 T 4»[20] είναι η πρόχειρη καταγραφή του ενός εκ των δύο κτημάτων της Ερίθας, αυτού που αναγράφεται στην πιν. PY Ep704. 3, και που κατά τα φαινόμενα, ανέκαθεν κατείχε με ενοίκιο. Η πιν. Eb 297, είναι καταγραφή της καταγγελίας των γαιοκτημόνων για το άλλο κτήμα της ίδιας, του οποίου αμφισβητείται από μέρους τους το καθεστώς κατοχής, περιλαμβάνοντας όμως από λάθος πληροφόρηση, και το αγροτεμάχιο κάποιου δούλου της. Πινακίδα πρόχειρης κτηματολογικής καταγραφής, κατά τον γνωστό τύπο, βασισμένη στην δήλωση της ίδιας, δεν πρέπει να υπήρξε ποτέ, προφανώς γιατί το κτήμα της είχε παραχωρηθεί κατά το παρελθόν από τον Δήμο, και φυσικά εν αγνοία της κεντρικής Διοίκησης (με αδιαφανείς διαδικασίες, θα λέγαμε σήμερα) ως e-to-ni-jo. Και τέλος η πιν. Ep 704, είναι η οριστική καταγραφή (κτηματολογικός πίνακας) στον οποίο αναφέρεται το μη διαφιλονικούμενο κτήμα (σειρά 3), και προστίθεται το επίμαχο, (σειρές 5 και 6). Έτσι, εμμέσως πλην σαφώς, πληροφορούμαστε ότι ο Δήμος, ευρισκόμενος σε δύσκολη θέση μετά την καταγγελία, απάντησε γενικά και αόριστα στην αυτονόητη σχετική ερώτηση της κεντρικής Διοίκησης, ότι τα κτήματα που έχει στην κατοχή της η ιέρεια είναι όλα με ενοίκιο, παρά τους περί του αντιθέτου ισχυρισμούς της, αλλά διόρθωσε ταυτόχρονα και την ανακρίβεια που περιείχε, καθώς ήταν σε θέση να γνωρίζει. Η καταγγελία των ko-to-no-o-ko δεν αναφέρεται καν, και η υπόθεση εμφανίζεται σαν απλή διαμάχη για το καθεστώς κατοχής, μεταξύ Δήμου και ιέρειας! Το ύφος της καταγραφής – παρά το γεγονός ότι κάτω από τις γραμμές της υποφώσκει η οξύτατη αντιπαράθεση μεταξύ κεντρικής Διοίκησης, Δήμου, και Ιερατείου, με αφορμή την αποκάλυψη του σκανδάλου – είναι αυστηρά ουδέτερο, σαν να έχει αντιγραφεί από τα πρακτικά ενός Διοικητικού Δικαστηρίου που δεν έχει καταλήξει ακόμα σε καμιά απόφαση!
Έτσι η ειδυλλιακή εικόνα, που ήθελε τα πρώτα δειλά φώτα της δημοκρατίας να αχνοφέγγουν από την εποχή της ύστερης χαλκοκρατίας, μοιάζει να σβήνει άδοξα!
Αναγνωρίζω ότι όσα υποστήριξα, είναι πολύ ριζοσπαστικά, σε σχέση με τα όσα γράφτηκαν μέχρι σήμερα για το θέμα[21], και ενδεχομένως να υπάρχουν κάποια κενά. Είμαι βέβαιος ότι η τελευταία λέξη, δεν έχει ακόμα ειπωθεί – ούτε από μένα...
Τα προβλήματα όμως με την Ερίθα, σίγουρα δεν τελειώνουν εδώ! Το τι επακολούθησε δεν θα το μάθουμε ποτέ. Είναι πιθανό η Πύλος να καταστράφηκε πριν ληφθεί καμιά οριστική απόφαση, ή – το πιθανότερο – η υπόθεση να σκάλωσε περιμένοντας το πόρισμα κάποιας «εξεταστικής των πραγμάτων επιτροπής»...
Όλα είναι πιθανά!



Βιβλιογραφία.
1) F. A. Jorro, DICCIONARIO MIKENIKO. Μαδρίτη 1993
2) Emmett L. Bennett JR, THE PYLOS TABLETS. Princeton university press 1955
3) M. S Ruiperez – J. L. Melena, ΟΙ ΜΥΚΗΝΑΙΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ. Καρδαμίτσας 1996 – Μεταφρ. Μελ. Παναγιωτίδου
4) J. Chadwick, Ο ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ. Gutenberg 1999. – Μεταφρ. Κ. Ν. Πετρόπουλος
5) Ησυχίου Αλεξανδρέως, ΛΕΞΙΚΟΝ. Γεωργιάδης 2005
6) Σκαρλάτου Δ. του Βυζαντίου, ΛΕΞΙΚΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΗΣ. Ανδρ. Κορομηλάς 1852
7) Χαρ. Ε. Μαραβέλιας, ΠΡΟΣ ΕΝΑ ΜΥΚΗΝΑΪΚΟ ΔΙΚΑΙΟ. Ανάτυπο από το περιοδικό ΕΛΛΗ-ΝΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ τεύχος 1/2004
8) Ομήρου ΟΔΥΣΣΕΙΑ. Ζαχαρόπουλος

Σημειώσεις.
[1] PY Tn 316. Όλα τα θεωνύμια είναι στην δοτική ενικού δεδομένου ότι αναφέρονται σε κατάλογο προσφορών.
[2] Όπως πολύ εύστοχα έχει επισημανθεί από τον F. J. Tritsch (την πληροφορία δανείστηκα από τον Μαραβέλια σ. 307) το γεγονός ότι η ιέρεια δεν αναφέρεται ονομαστικά ενδεχομένως να οφείλεται στο ότι ήταν ένα πολύ γνωστό και σημαντικό πρόσωπο.
[3] Το συμπέρασμα αυτό βασίζεται σε συγκριτικά στοιχεία με άλλα ko-to-na ke-ke-me-na που παραχω-ρήθηκαν με ενοίκιο από τον δήμο σε δούλους. Π.χ. στον δούλο του Αμφιμήδη to-wa-te-u είχε παραχωρηθεί κτήμα δυναμικότητας σποράς Τ 8. Διπλάσιο από το συγκεκριμένο! (PY Eb 1188, Ep 539. 11).
[4] Η απόδοση του όρου ke-ke-me-na είναι δυσχερής, Ο Chadwick γράφει (σ. 228): «Κατά ετυμολογική εικασία πιθανό να σήμαινε «εγκαταλειμμένες», «εκτός διανομής» (γαίες)· και αυτό θα ήταν κοντά στην έννοια «δημόσιες»... Αυτή η τελευταία ερμηνεία ακολουθείται συμβατικά στο παρόν άρθρο, με πλήρη γνώση του γράφοντος ότι ο όρος ερμηνεύεται ατελώς.
[5] Στην κατηγορία αυτή, με εξαίρεση το επίμαχο κτήμα της Ερίθας, απαντώνται μόνο o-na-ta ko-to-na ke-ke-me-na.
[6] Το σημείο της πιν. όπου αναγράφεται το όνομα είναι κατεστραμμένο, αλλά από τα υπολείμματα των συλλαβογραμμάτων και τα συμφραζόμενα όλοι οι ερευνητές καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για τον a-pi-me-de της πιν. Eb 473.
[7] Που επίσης δεν κατονομάζεται. Βλ. σημ. 2.
[8] Σύμφωνα με την αναγωγή που προτείνεται από τους Ruiperez & Melena [Καρδαμίτσα 1996, σ. 93], η διαφορά δεν είναι μεγαλύτερη των 300 τ.μ.
[9] Μαραβέλιας σ. 307.
[10] Βλ. Μαραβέλιας σ. 304.
[11] Αυτός ο τρόπος μέτρησης των καλλιεργησίμων εκτάσεων επιζεί στα χωριά μέχρι σήμερα.
[12] Αναλυτικά για τις διάφορες θεωρίες που διατυπώθηκαν πάνω στο θέμα, βλ. Chadwick σ. 224 κκ, και Ruiperez – Melena σ. 92 κκ.
[13] Η διαφορά στην έκφραση μεταξύ των προχείρων και οριστικών κτηματολογικών καταγραφών – όπως πολύ εύστοχα παρατηρεί ο Chadwick (σ. 235) – και η χρησιμοποίηση του πλεονασματικού «και» (e-ke-qe) στις πρώτες, και απλά του e-ke στους δεύτερους, υποδηλώνει ότι το κείμενο γραφόταν καθ’ υπαγόρευση.
[14] Απ’ όσο γνωρίζουμε – και επισημάναμε παραπάνω – μόνο ο a-pi-me-de φέρεται κάτοχος αυτής της κατηγορίας δημοσίων κτημάτων, ο οποίος όπως διαφαίνεται κι από άλλες καταγραφές, πρέπει να ήταν ένας σημαντικός οικονομικός, και ίσως όχι μόνο, παράγοντας του τόπου.
[15] Ενδεχομένως ο συγκεκριμένος δούλος να ήταν βραδύγλωσσος, και να πρόκειται για προσωνύμιο (παρατσούκλι) σχετικό με το ελάττωμά του , ο Τετερεύς, ο «καικαίς» όπως θα λέγαμε σήμερα.
[16] Το σβησμένο ανθρωπωνύμιο [[me-ne-ja]] που αναγνώστηκε μετά το do-e-ro, δεν πρέπει να θεωρηθεί ως το όνομα της συγκεκριμένης ιέρειας. Προφανώς πρόκειται για λάθος του γραφέα που διορθώθηκε εκ των υστέρων.
[17] Οδύσσεια ξ 5 κκ. καθώς και ξ 452.
[18] Chadwick σ. 149.
[19] Πρόσθετη ένδειξη ότι η πρόταση αυτή ευσταθεί είναι η προσθήκη της λέξης ko-to-no-o-ko επάνω α-πό την καταγραφή: a3-ti-jo-qo o-na-to e-ke pa-ro da-mo ke-ke-me-na ko-to-na to-so [pe-mo] *120 1, T 4, στην πιν. PY Ep 301. Προφανώς η διευκρίνιση αυτή κρίθηκε αναγκαία δεδομένου ότι στην πιν. PY Eo 247. 1, ο a3-ti-jo-qo εμφανίζεται ως ιδιοκτήτης ko-to-na ki-ti-me-na, άρα κτοινούχος. (Εικ. 7).
[20] Bennett JR σ. 147
[21] Τουλάχιστον δέκα ερευνητές έχουν ασχοληθεί με το πρόβλημα!